Veel mensen kennen ze wel: stijlfiguren. Op de middelbare school wordt er mee gesmeten en gegooid. Vooral het pleonasme en de tautologie zijn populair. Ze zijn echter niet één en dezelfde. De truc is om ze uit elkaar te halen, maar dat komt enkel en alleen voor als je ze ook echt begrijpt. Stiekem heb ik al wat tautologieën hierin gegooid (zie je ze al?). Misschien is het je al opgevallen, of denk je nu opeens als je het stukje stiekem even terugleest: Há! Als je het niet ziet is dat geen probleem. Na het lezen van deze blog zal je het nooit meer vergeten.
Het pleonasme en de tautologie zijn twee bekende stijlfiguren. Je onthoudt ze van naam (ze klinken ook wel een beetje apart) en vervolgens weet je niet precies meer hoe de vork in de steel zit. Vandaar dat we de volgende vraag stellen:
Wat is het verschil tussen een pleonasme en een tautologie?
Pleonasme
Een pleonasme is een stijlfiguur waarbij een eigenschap van een begrip wordt verbonden aan het begrip. Het gaat hier meestal om een bijvoeglijk naamwoord gecombineerd met een zelfstandig naamwoord. Om dit te verduidelijken geef ik even een voorbeeld:
Een ronde bal
Als je kijkt naar het zelfstandig naamwoord: de bal, dan koppel je hier al bepaalde eigenschappen aan. Een vaste eigenschap van het woord bal – of waar het mee geassocieerd wordt – is dat het rond is. Een bal is nooit vierkant van vorm, of spiraalvormig, of rechthoekig, etc.
Het herhalen van de eigenschap zonder dat dit noodzakelijk is wordt dus een pleonasme genoemd. Het woord impliceert het namelijk al.
Nog meer voorbeelden van een pleonasme zijn:
- Witte sneeuw
- Houten boomstam
- Uiterste limiet
- Ronde cirkel
Een pleonasme hoeft niet altijd voor te komen bij een zelfstandig naamwoord. Dit zie je in de volgende zin:
De bal is omlaag gevallen
Deze zin is ook een pleonasme. Als iets valt, dan valt het namelijk al naar beneden, dus omlaag. Het valt tenslotte niet omhoog. Een pleonasme kan dus ook voorkomen bij werkwoorden.
Tautologie
Bij een tautologie wordt er twee keer hetzelfde gezegd met twee verschillende woorden. Het gaat hierbij om zelfstandige naamwoorden of bijvoeglijke naamwoorden. Wat je zegt is dus dubbelop. Voorbeelden zijn:
- Voor eeuwig en altijd
- Vast en zeker
- Open en bloot
- Gratis en voor niets
Het verschil
Het verschil tussen het pleonasme en een tautologie is dat er bij het pleonasme iets wordt gezegd vóór het woord, wat het woord zelf al uitdrukt (denk aan de houten stam). Bij een tautologie wordt er hetzelfde gezegd met een ander woord.
Begrijp je het al een beetje beter? Bij vragen hoor ik het graag!
Liefs,
Vera
Vera! Je bent een baas!
Waarom geeft de site aan dat dit pleonasme (dingen) zijn en niet tautologie (dingen)
Hij zal moeten proberen te voorkomen dat dat zich niet herhaalt
A= voorkomen niet
B= pleonasme
Het scheelde een haartje of het was bijna fataal afgelopen.
A= een haartje bijna
B= pleonasme
Graag hoor ik van je.
Hoi Annemarie,
Dat ligt in het zelfde straatje als het voorbeeld ”omlaag gevallen” (bij pleonasme).
Als je zegt ”voorkomen”, dan wil je ervoor zorgen dat iets niet voorkomt. Het mag dan niet gebeuren. Door ”niet herhaalt” te zeggen, zeg je hetzelfde als wat ”voorkomen” zegt. Vergelijk deze zin qua betekenis maar:
”Hij zal moeten proberen te voorkomen dat dat zich herhaalt”
”Hij zal moeten proberen dat dat zich niet herhaalt”. (Zegt het zelfde, toch?)
Bij: ”een haartje” en ”bijna” wordt ook hetzelfde gezegd. Bij ”het scheelde een haartje” zeg je impliciet al ”bijna”. Probeer de zinnen maar eens naast elkaar te zetten zoals ik hierboven heb gedaan, misschien dat het dan iets duidelijker is.
Hopelijk heb ik je hiermee kunnen helpen!
Liefs, Vera
Het pleonasme en de tautologie zijn een van de bekendste stijlfiguren.
Zijn TWÉÉ begrippen ÉÉN stijlfiguur bij Spelling & Zo?
of bedoelde u toch:
Het pleonasme en de tautologie zijn TWEE van de bekendste stijlfiguren.
Foutje, klopt helemaal! Het is nu aangepast, dank u wel voor de opmerking.
Vreemd, men heeft mij altijd geleerd dat een pleonasme twee maal EXACT hetzelfde zeggen is, bv. ‘voor eeuwig en altijd’ of ‘een gratis geschenk’ terwijl een tautologie inhoudt dat men een IDEE dat reeds vervat is in een ander woord herhaalt, bv. ‘een dood lijk’ of ‘omlaag vallen’. ‘Eeuwig’ en ‘altijd’ beteken (nagenoeg…) exact hetzelfde, maar ‘lijk’ en ‘dood’ betekenen NIET hetzelfde – enkel is het zo dat het woord ‘lijk’ het idee ‘dood zijn’ al in zijn betekenis verwerkt heeft.
Het valt me op dat verschillende taalexperts de twee termen anders definiëren, soms met geïnverteerde betekenissen in bepaalde woordenboeken. Ik hou het op: beide begrippen zijn stijlfouten met betrekking tot redundantie, en verder is niemand het eens over wat het verschil nou is.
PS ik schoot zelf een kemel – ‘gratis geschenk’ is volgens mijn definitie uiteraard een tautologie…
Tautologie is twee keer een woord gebruiken, die de zelfde betekenis hebben. Een gratis geschenk is een pleonasme, omdat een eigenschap van geschenk is dat het gratis is (althans voor de ontvanger) Dat valt dus in de categorie ronde cirkel.
vr gr…
Van pleonasme had ik nog nooit gehoord voordat ik uit Engeland naar Nederland kwam. Daar is het begrip tautologie veel beter bekend. Maar wat ik eigenlijk wilde zeggen, het voorbeeld van een ronde bal is niet zo’n goede; immers o.a. rugbyballen zijn ovaal en niet rond.
Hoi, bedankt voor je reactie! Ik heb al meerdere mensen gehoord die het hier niet mee eens zijn. En het klopt inderdaad dat een rugbybal, (en ik geloof dat er nog een bal is), niet rond is. Maar ik mag denk ik wel met enige zekerheid zeggen dat de meeste mensen bij het woord ”bal” denken aan een ronde voetbal, tennisbal, basketbal, volleybal, anti-stress bal, fitnessbal, etc. Dus stiekem vind ik het wel het perfecte voorbeeld (mocht u nog een ander voorbeeld weten, dan hoor ik het graag!)
De ronde cirkel
We hebben het over twee categorieën, maar waarom heet de ene pleonasme en de andere tautologie?
Hoi Marnix, het zijn twee verschillende stijlfiguren (met ieder hun eigen kenmerken) die onder de categorie ‘stijlfout’ vallen. Pleonasme komt van het Latijnse ‘pleonasmus’, wat ‘overschot’ zou betekenen. Het woord ‘tautologie’ komt van het Latijnse ‘tautologia’ en zou ‘hetzelfde praten’ betekenen. Wat de kenmerken van het pleonasme en de tautologie zijn, is te lezen in de blog. Liefs, Vera.
Hoi,
Een vraagje:
Mijn vriendin zegt dus dat “het laatste beetje” 100% correct nederlands is. Nou vraag ik mij af of iemand weet of het niet een tautologie is?
Hoor het graag!
Mvg,
Maarten
Hoi Maarten, je vriendin lijkt het goed te hebben. Als je namelijk ‘het laatste beetje’ zegt, dan heb je niet over gewoon ‘een beetje’ of ‘het laatste’. Het ‘laatste’ specificeert hier ‘beetje’. Ze pakt (stel, we hebben het over een pan met eten) dan niet het ‘eerste beetje’, maar wat over is, ‘het laatste’. Het is dan geen tautologie, omdat de woorden niet hetzelfde zeggen, ‘laatste’ en ‘beetje’ liggen niet in elkaars verlengde betreft betekenis, zoals ‘een ronde bal’ of ‘blij en verheugd’. Hopelijk is mijn uitleg een beetje duidelijk. Mocht het voor jou toch een beetje gek klinken, dat ‘laatste beetje’, misschien wil ze dan voor jou wel zeggen: ‘het resterende’ (of ‘het restje’)? 😉
Liefs, Vera
Hallo, heeft een omgekeerd pleonasme ook een naam? Denk aan zwarte sneeuw, koud vuur, droge regen, etc? Groet, Nico
Hallo Nico, nee, zo’n woordgroep heeft geen naam binnen de taalkunde. Het is alleen een pleonasme als er een vorm van herhaling inzit: dus ‘natte regen’, ‘ronde bal’, etc. Maar wie weet, misschien zou het nog eens een omgekeerd pleonasme kunnen heten 🙂 Liefs, Vera
Heet zoiets niet een oxymoron? Zoals friendly fire?
Hoi Else, hè wat leuk! Hier was ik nog helemaal niet mee bekend, maar je hebt helemaal gelijk. Nu ga ik hier maar even snel meer over lezen! Liefs, Vera.
Hoi Nico, een heel erg late reactie nog op dit berichtje: een andere lezer wees mij op het stijlfiguur ‘oxymoron’, hier was ik zelf nog niet mee bekend. Maar het is precies het antwoord op jouw vraag. Mijn excuses! Op deze website vind je meer informatie. Liefs, Vera.
Hallo Vera, zelf ben ik een taalfreak en geniet van je uitleg. Je antwoorden sporen met wat ik op de HBS tijdens de lessen Nederlands heb geleerd. Ga vooral zo door. Ik voel ook je enthousiasme voor correct Nederlands. Wat vind je eigenlijk van: je kan en je zal e.d. in plaats van: je kunt en je zult? Ik snap wel dat Nederlands een levende taal is, maar hier heb ik wel moeite mee.
Hoi Carla, altijd leuk om te horen, dankjewel! Zelf vind ik ‘je kan/zal’, wel vrij normaal in gesproken taalgebruik, maar in geschreven taal vind ik ‘kunt/zult’ toch wel wat meer verzorgd overkomen. Al schrijf ik ook wel eens ‘kan’ of ‘zal’. Het is eigenlijk hetzelfde principe als met de vorm ‘moogt’ (valt tevens in het rijtje met ‘kunt’ en ‘zult’), dat is later ook ‘mag’ geworden. Zo zie je dat de rest van de woorden die verandering ook langzaam doorgaat, maar langzaam: dus ik snap wel dat je het soms moeilijk vindt! Liefs, Vera. ps OnzeTaal heeft hier ook nog een stukje over geschreven.
En zullen we dan ook eindelijk het pleonasme (toch?) “ingezonden brief” voor “ingezonden stuk” of “brief aan de redactie” (letter to the editor) in de ban doen?
De ingezonden brief is geen pleonasme. Je kan zien of iets een pleonasme is door het in deze zin te plaatsen: … is/zijn altijd… En een brief is niet altijd ingezonden.